Isabelle Gerretsen | BBC Future
Getty ImagesMikroplastikler gezegenimizin her yerine sızmış durumda. Antarktika deniz buzulunda, en derin okyanus çukurlarında yaşayan deniz hayvanlarının sindirim sistemlerinde ve dünyanın dört bir yanındaki içme sularında mikroplastiğe rastlandı.
Bir araştırmada, okyanusların üst kısımlarında yaklaşık 24,4 trilyon mikroplastik olduğu iddia ediliyor.
Ancak mikroplastikler yalnızca suda değil toprakta da yaygın ve yediğimiz besinlere bile sızabiliyor. Farkında olmadan, neredeyse aldığımız her lokmada küçük plastik modülleri yutuyor olabiliriz.
Kâr maksadı gütmeyen etraf kuruluşu Etraf Çalışma Kümesi’nin 2022 yılında yaptığı tahlile nazaran, ABD’de atık su çamuru, 80 milyon dönümden fazla ekili alanı “sonsuz kimyasallar” ismi verilen unsurlarla kirletmiş durumda. Bu kimyasallar kısaca PFAS olarak bilinen perloralkil ve polifloralkil hususlardan oluşuyor ve olağan etraf şartları bu hususları parçalayamıyor.
Atık su çamuruyla yayılan mikroplastikler
Atık su çamuru, atık sular temizlendikten sonra geride kalan yan eserdir. Bertaraf edilmesi değerli olduğu ve varlıklı besin içerdiği için bu çamur ABD ve Avrupa’da organik gübre olarak kullanılıyor. Avrupa’da her yıl tahminen 8-10 milyon ton arıtma çamuru elde ediliyor ve bunun yaklaşık yüzde 40’ı tarım yerlerine seriliyor.
Cardiff Üniversitesi’ndeki araştırmacıların yaptığı bir çalışmaya nazaran, bu uygulama nedeniyle Avrupa tarım yerleri mikroplastiklerin en büyük global rezervuarı pozisyonunda olabilir. Bu da her yıl 31.000 ila 42.000 ton mikroplastik ya da 86 trilyon ila 710 trilyon mikroplastik parçacığın Avrupa tarım topraklarını kirlettiği manasına geliyor.
Araştırmacılar, güney Galler’deki bir atık su arıtma tesisine her gün 1 mm ile 5 mm ortasında değişen 650 milyon mikroplastik parçacığın girdiğini, arıtma sonucunda bunların atık su çamurunda kaldığını ve bu çamurun toplam yükünün yaklaşık yüzde 1’ini oluşturduğunu tespit etti.
Çalışmanın müelliflerinden ve Cardiff Üniversitesi Hidro-Çevre Araştırma Merkezi müdür yardımcısı Catherine Wilson, tarım yerlerine ulaşan mikroplastiklerin “muhtemelen bilinenden çok daha fazla olduğunu” söylüyor. “Mikroplastikler her yerdeler ve çok küçük oldukları için (genellikle) onları göremiyoruz.”
Mikroplastikler uzun müddet ortamda kalıyor. Almanya Marburg’daki Philipps Üniversitesi toprak bilimcileri tarafından yakın vakitte yapılan bir çalışmada, en son 34 yıl evvel atık su çamuru dökülen iki tarım yerinde yüzeyin 90 cm altına kadar mikroplastikler bulundu. Toprağın sürülmesi mikroplastiklerin çamur dökülmeyen alanlara da yayılmasına neden olmuştur.
- Mikroplastik birinci defa insan kanında tespit edildi
- Dünyada tüketilen sofra tuzlarının yüzde 90’ında mikroplastik var
Getty ImagesCardiff’teki çalışmanın başyazarı ve Hidro-Çevre Araştırma Merkezi’nde doktora öğrencisi olan James Lofty, Avrupa’daki tarım toprağı topraklarındaki mikroplastik konsantrasyonunun okyanus yüzey sularında bulunan ölçüye yakın olduğunu söylüyor.
Wilson ve Lofty’nin araştırmasına nazaran, İngiltere Avrupa’daki en yüksek mikroplastik konsantrasyonlarından kimilerine sahip ve her yıl 500 ila 1000 mikroplastik parçacık tarım yerlerine yayılıyor.
Lofty, atık su çamurunun karada büyük bir mikroplastik rezervuarı oluşturmanın yanı sıra, gübre olarak kullanılmasının da okyanuslardaki plastik krizini daha da ağırlaştırdığını ekliyor. Topraktaki mikroplastikler, yağmurun toprağın üst katmanını ırmaklara sürüklemesi ya da yeraltı sularına karışmasıyla sonunda su yollarına girmiş oluyor. Lofty, “Nehirlerimizdeki ve okyanuslarımızdaki [plastik] kirliliğin ana kaynağı yüzey akışından kaynaklanıyor” diyor.
Çevresel kirlenme
Ancak mikroplastikler suya karışmadan evvel zehirli kimyasalları toprağa sızdırabilir. Lofty’ye nazaran, mikroplastikler sırf parçalandıklarında etrafa salınabilecek potansiyel olarak ziyanlı kimyasallardan içermekle kalmıyor, birebir vakitte başka toksik hususları de emebiliyor.
Kansas Üniversitesi tarım uzmanı Mary Beth Kirkham tarafından 2020 yılında yapılan bir deney, kadmiyum üzere zehirli kimyasalların bitkiler tarafından emilmesinde plastiğin taşıyıcı vazifesi gördüğünü ortaya koydu. Kirkham, “Plastikle birlikte kadmiyum olan toprakta yetişen buğday yapraklarında, toprakta plastik olmadan yetişen bitkilere nazaran çok çok daha fazla kadmiyum bulunduğuna” dikkat çekmişti.
Araştırmalar ayrıyeten mikroplastiklerin toprak solucanlarının büyümesini engelleyebildiğini ve zayıflamalarına neden olduğunu gösteriyor. Bunun nedenleri tam olarak anlaşılamamıştır, lakin bir teoriye nazaran, mikroplastikler toprak solucanlarının sindirim yollarını tıkayarak besinleri emme yeteneklerini ve münasebetiyle büyümelerini sınırlıyor olabilir. Araştırmacılar, solucanların toprak sıhhatini müdafaada hayati bir rol oynadığını ve ziyan görmelerinin daha geniş bir etraf üzerinde de olumsuz bir tesiri olduğunu söylüyor.
- Mikroplastik, insan kanından sonra akciğerde de tespit edildi
Getty ImagesGıda hususlarını direkt kirletebilir
Plastik parçacıklar besin unsurlarını de direkt kirletebilir. 2020’de yapılan bir araştırmada, süpermarketlerde satılan meyve ve sebzelerde ve İtalya’nın Sicilya bölgesindeki Katanya’da lokal satıcıların sattığı eserlerde mikroplastikler ve nanoplastikler bulundu. Elmalar en kirli meyvelerdi ve havuçlar örneklenen sebzeler ortasında en yüksek mikroplastik düzeylerine sahipti.
Hollanda’daki Leiden Üniversitesi’nde çevresel toksikoloji ve biyoçeşitlilik profesörü Willie Peijnenburg tarafından yapılan araştırmaya nazaran, bitkiler köklerindeki küçük çatlaklar yoluyla etraflarındaki su ve topraktan nanoplastik parçacıkları (boyutları 1-100 nanometre -metrenin milyarda biri- ortasında değişen ya da bir insan kan hücresinden 1000 ila 100 kat daha küçük olan minik parçacıklar) emiyor.
Analizler, plastiklerin birçoklarının bitki köklerinde biriktiğini ve yalnızca çok küçük bir ölçüsünün sürgünlere yanlışsız ilerlediğini ortaya koydu. Peijnenburg, yapraklardaki yoğunluğun “yüzde 1’in çok altında” olduğunu belirtiyor. Marul ve lahana üzere yapraklı sebzeler için plastik konsantrasyonları muhtemelen nispeten düşük, fakat havuç, turp ve şalgam üzere kök sebzeler için mikroplastik tüketme riski daha yüksek olabilir diye uyarıyor.
Peijnenburg ve meslektaşları tarafından yapılan bir öbür çalışmada, hem marul hem de buğdayda mikroplastik konsantrasyonunun etraftaki topraktan 10 kat daha düşük olduğu gözlendi. Peijnenburg, “Sadece en küçük parçacıkların bitkiler tarafından alındığını ve büyük parçacıkların alınmadığını tespit ettik” diyor.
Peijnenburg bunun itimat verici olduğunu söylüyor. Bununla birlikte, birçok mikroplastik yavaşça bozunarak nanopartiküllere dönüşecek ve “bitki emilimi için yeterli bir kaynak” sağlayacaktır diye ekliyor.
Gıdalardaki bu plastik birikiminin insan sıhhati üzerinde nasıl bir tesiri olduğu şimdi açık değil.
Peijnenburg bunu anlamak için daha fazla araştırmaya muhtaçlık olduğunu, ancak sorunun daha da büyüyeceğini vurguluyor.
“Plastiklerin etraftan büsbütün uzaklaştırılması on yıllar alacaktır. Risk şu anda çok yüksek olmasa bile, [tarım arazilerinde] kalıcı kimyasallar bulundurmak âlâ değil. Birikecekler ve sonra bir risk oluşturabilecekler.”
- A?nne sütünde birinci sefer plastik bulundu
- Bebeklerin plasentasında mikroplastik parçacıklar bulundu
Getty ImagesSağlığa etkileri
Plastik yutmanın insan sıhhati üzerindeki tesiri şimdi tam olarak anlaşılmamış olsa da, ziyanlı olabileceğini gösteren birtakım araştırmalar var. Araştırmalar, plastik üretimi sırasında eklenen kimyasalların endokrin sistemi ve büyüme ve gelişmemizi düzenleyen hormonları bozabileceğini gösteriyor.
Plastikte bulunan kimyasallar kanser, kalp hastalığı ve zayıf embriyo gelişimi dahil olmak üzere bir dizi öteki sıhhat problemiyle ilişkilendiriliyor. İngiltere’deki Hull Üniversitesi araştırmacıları tarafından yapılan tahlile nazaran, yüksek seviyede yutulan mikroplastikler, iltihaplanma ve alerjik tepkilere yol açabilecek hücre hasarına da neden olabilir.
Araştırmacılar, mikroplastiklerin insan hücreleri üzerindeki toksikolojik tesirini inceleyen evvelki 17 çalışmayı kıymetlendirdi. Tahlil, laboratuvar testlerinde hücrelere ziyan veren mikroplastik ölçüsünü, insanların içme suyu, deniz eserleri ve tuz yoluyla aldıkları düzeylerle karşılaştırdı. Yutulan ölçülerin hücre vefatını tetikleyebilecek oranlara yaklaştığı, fakat tıpkı vakitte alerjik tepkiler, hücre duvarlarında hasar ve oksidatif gerilim dahil olmak üzere bağışıklık reaksiyonlarına de neden olabileceği bulundu.
Çalışmanın başyazarı ve Hull York Tıp Fakültesi’nde araştırmacı Evangelos Danopoulos, “Araştırmamız, hücreler üzerindeki ziyanlı tesirlerle dengeli düzeylerde mikroplastik aldığımızı gösteriyor ki bu da birden fazla durumda sıhhat tesirleri için başlatıcı olaydır” diyor. “Mikroplastiklerin hücrelerin bariyerlerini aşabildiğini ve onları parçalayabildiğini biliyoruz, ayrıyeten hücreler üzerinde oksidatif gerilime neden olabileceklerini biliyoruz, bu da doku hasarının başlangıcıdır.”
Danopoulos, mikroplastiklerin hücrelerin parçalanmasına nasıl yol açtığına dair iki teori olduğunu söylüyor. Keskin kenarları hücre duvarını yırtabilir ya da mikroplastiklerin içindeki kimyasallar hücreye ziyan verebilir. Çalışma, sistemsiz halli mikroplastiklerin hücre vefatına neden olma mümkünlüğünün en yüksek olduğunu ortaya koydu.
Danopoulos, “Şimdi anlamamız gereken şey, bedenimizde ne kadar mikroplastik kaldığı ve ne cins bir boyut ve formun hücre bariyerini geçebildiğidir” diyor. Şayet plastikler belli bir mühlet içinde ziyanlı olabilecekleri düzeylere kadar birikirlerse, bu insan sıhhati için daha da büyük bir risk oluşturabilir.
Danopoulos, bu sorulara şimdi karşılık bulunamasa bile, mikroplastiklerin besin zincirine girmemesi için daha fazla ihtimam gösterilmesi gerekip gerekmediğini sorguluyor. “Atık su çamurunun mikroplastiklerle kirlendiğini ve bitkilerin bunları topraktan emme kabiliyetine sahip olduğunu biliyorsak, bunu gübre olarak kullanmalı mıyız?” diye soruyor.
Atık su çamuru yasaklanmalı mı?
Çamurun tarım topraklarında gübre olarak kullanılması Hollanda’da 1995’te yasaklandı. Bunun üzerine evvel çamuru yakan ülke, daha sonra bunu tarım yerlerinde gübre olarak kullanılmak üzere İngiltere’ye ihraç etmeye başladı.
İsviçre 2003’te, ABD’nin Maine eyaleti de 2022’de tarım toprağında, mahsullerde ve suda yüksek düzeylerde PFAS bulunmasının yanı sıra çiftçilerin kanında da yüksek PFAS düzeyleri tespit edilince çamurun gübre olarak kullanılmasını yasakladı.
Ancak Cardiff Üniversitesi’nden Wilson, arıtma çamurunun gübre olarak kullanılmasının büsbütün yasaklanmasını en güzel tahlil olarak görmüyor.
Wilson, “[Arıtma çamuru ile] sonsuz fosil yakıt gübresi üretmek yerine atık bir eseri verimli bir biçimde kullanıyoruz” diyor. Çamurdaki organik atık birebir vakitte karbonun toprağa geri dönmesine yardımcı oluyor ve toprağı fosfor ve azot üzere besinlerle zenginleştirerek toprağın bozulmasını önlüyor.
Wilson, arıtma çamurundaki mikroplastikleri ölçmek gerektiğini, mikroplastik düzeyinin yüksek olduğu yerlerde, bunu gübre olarak kullanmak yerine güç üretmek için yakılabileceğini öneriyor.
Araştırmacılar, İtalya ve Yunanistan üzere birtakım Avrupa ülkelerinin atık su çamurunu sistemli depolama alanlarında bertaraf ettiğini, fakat mikroplastiklerin bu alanlardan etrafa sızarak toprak ve suyu kirletme riski konusunda uyarıyor.
Wilson ve Danopoulos, tarım yerlerindeki mikroplastik ölçüsünü ve muhtemel çevresel ve sıhhat tesirlerini ölçmek için çok daha fazla araştırmaya gereksinim olduğunu söylüyor.
“Mikroplastikler suyumuzda ve toprağımızda olmamalı. Olumsuz tesirlerini kanıtlarsak, bu onları kirletici pozisyonuna sokacak ve ona karşı yasa ve yönetmelikler getirilmesi gerekecek.”