Bilim insanları, Dünya gezegenindeki hayatı jeolojik olarak anlık sayılabilecek bir müddette yine şekillendiren beş kitlesel yok oluş olayına neyin sebep olduğunu hala belirlemeye çalışıyor. Kimi bilim insanları kitlesel yok oluşlara sebep olan en olası şeyin Dünya’ya çarpan kuyruklu yıldız yahut asteroitler olduğunu ileri sürerken, başkaları ise sebebin büyük volkanik patlamalar olduğunu sav ediyor. Dartmouth College üniversitesi öncülüğünde yürütülen ve yeni Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) bülteninde yayımlanan bir çalışmada ise kitlesel yok oluşlara istikamet veren ana ögenin volkanik faaliyetler olabileceği aktarılıyor.
Populer Science Türkiye’de yayımlanan yazıya nazaran şimdiye kadarki en ikna edici nicel ispatları sağlayan bulgular, büyük volkanik patlamalar ve toplu biçimde yok olan cinsler ortasındaki irtibatın yalnızca bir tesadüften ibaret olmadığını gösteriyor.
Araştırmacılar beş kitlesel yok oluşun dördünün, sel bazaltı ismi verilen bir çeşit volkanik taşma olayıyla birebir vakitte gerçekleştiğini söylüyorlar. Bu patlamalar, jeolojik bakımdan göz açıp kapayıncaya kadar geçen bir müddette; yalnızca bir milyon yıl içinde dev büyüklükteki alanları ve hatta bütün bir kıtayı lava boğmuş. İspat olarak ise geride dev parmak izleri bırakmışlar. Bu izler, yerbilimcilerin “büyük volkanik sahalar” biçiminde isimlendirdiği ve plato gibisi volkanik kayalardan (püsküren lavların katılaşmasıyla) oluşan geniş alanlar.
Büyük bir volkanik sahanın “büyük” sayılabilmesi için en az 100.000 kilometreküp magma içermesi gerekiyor. Karşılaştırma yapmak gerekirse, 1980 yılında patlayan St. Helens Yanardağı’ndan çıkan magma ölçüsü bir kilometreküpten daha düşüktü. Araştırmacılar, çalışmada sunulan birden fazla volkanın bir milyon kat daha büyük bir patlama meydana getirdiğini söylüyor.
Araştırma ekibi, kitlesel yok oluşlar ile büyük volkanik alanlar ortasındaki zamansal ilişkiyi incelemek üzere jeolojik vakit ölçeği ve paleobiyoloji konusunda hayli âlâ bilinen üç bilgi tabanından yararlanmış.
Araştırmayı Darthmouth’da tamamlayan ve şu an Princeton Üniversitesinde yüksek lisans öğrencisi olan makale baş müellifi Theodore Green, “Bu büyük volkanik patlamalardan kaynaklanan plato gibisi büyük volkanik alanlar, kitlesel yok oluşlar ile öbür kıymetli iklimsel ve çevresel olaylarla vakit tarafından uyuşuyor” diyor.
Günümüzde Sibirya olan yerde meydana gelen bir dizi patlama, yaklaşık 252 milyon yıl evvel kitlesel yok oluşların en yıkıcı olanını tetikleyerek atmosfere devasa ölçüde karbondioksit yaymış ve neredeyse bütün ömrün boğulmasına sebep olmuş. Bu olaylara şahitlik eden yapılar ise çabucak hemen Avustralya boyutundaki büyük bir volkanik kaya bölgesi olan Sibirya Tuzakları.
Dinozorların büyük yok oluşunun sebebi volkanik olabilir
Volkanik patlamalar, dinozorların büyük yok oluşu sırasında Hindistan alt kıtasını da vurmuş ve günümüzde Deccan platosu formunda bilinen yapıyı meydana getirmiş. Asteroit çarpmasına çok benzeyen bu olay, global çapta geniş boyutlu tesirler meydana getirmiş ve atmosferi toz ve zehirli dumanlarla örterek, iklimi çok uzun mühletler değiştirmeye ek olarak dinozorlar ile başka hayatı oksijensiz bırakmış olmalı.
Öte yandan araştırmacılar asteroit çarpması ile yok olma lehindeki kuramların, dinozorların kuşağının tükenmesiyle çabucak hemen birebir vakitlerde Meksika’nın Yukatan Yarımadası’na çarpan bir uzay kayası olan Chicxulub asteroidine dayandığını söylüyor.
Darthmouth’da çalışan Dünya bilimleri yardımcı profesörü ve makale eş müellifi Brenhin Keller, “Dinozorları neyin öldürdüğünü açıklamaya çalışan ve volkanizmanın da içinde bulunduğu tüm başka kuramlar, Chicxulub çarpışma krateri keşfedildiği vakit yerle bir olmuştu” diyor. Ancak onlarca yıllık arayışa karşın, öbür kitlesel yok oluşlara denk gelen misal çarpışma olaylarına dönük çok az bulguya rastlandığını belirtiyor.
Rastlantı da olabilir ispat da olabilir
Green Darthmouth’da, patlamalar ve yok oluşlar ortasındaki bu bariz ilişkiyi ölçmenin bir yolunu bulmaya ve kelam konusu tesadüfün yalnızca talih mı olduğunu yoksa ikisi ortasında bir sebep sonuç bağının mi bulunduğunu test etmeye koyulmuş. Keller ve Berkeley – California Üniversitesinde Dünya ve gezegen bilimleri konuk profesörü olarak vazife yapan ve Berkeley Geokronoloji Merkezinin lideri olan makale eş müellifi Paul Renne ile birlikte çalışan Green, Darthmouth Keşif Kümesi’ndeki süperbilgisayarlardan yararlanarak karmaşık hesaplamalar gerçekleştirmiş.
Araştırmacılar sel bazalt patlamalarına dönük yürütülen en âlâ iddialar ile jeolojik vakit ölçeklerinde meydana gelen şiddetli cins yok oluş periyotlarını, beş kitlesel yok oluş dahil ama bunlarla hudutlu olmamak üzere birbirleriyle karşılaştırmışlar. Zamanlamanın rastgele ortaya çıkan bir tesadüften fazlası olduğunu kanıtlamak için ise bu patlamaların, rastgele oluşturulan bir kalıpla da bu kadar hoş biçimde uyuşup uyuşmadığını incelemiş ve uygulamayı bu üzere 100 milyon kalıpla tekrarlamışlar. Bunun sonucunda bilim insanları, yok oluş devirleriyle olan uyuşmanın rastgele gerçekleşen tesadüften çok daha büyük olduğunu keşfetmişler.
“Belli bir volkanik infilakın aşikâr bir kitlesel yok oluşa sebep olup olmadığını belirlemek kolay olmasa da, elde ettiğimiz sonuçlar volkanizmanın yok oluştaki rolünü görmezden gelmeyi zorlaştırıyor” diyor Keller. Volkanik sel bazaltları ile kitlesel yok oluşlar ortasında nedensel bir irtibat bulunacak olsaymış, bilim insanları daha büyük patlamaların çok daha önemli yok oluşlara sebep olmasını bekliyormuş lakin bu türlü bir alaka gözlenmemiş.
Araştırma grubu patlamaların mutlak büyüklüğünü hesaba katmaktan fazla, volkanik olayları püsküren lav ölçüsüne nazaran sıralamış. En yüksek patlama oranlarına sahip volkanik olayların, aslında en fazla yıkıma sebep olduğunu ve kitlesel yok oluşlara kadar giden daha önemli yok oluşlar meydana getirdiğini keşfetmişler.
“Sonuçlar çarpışma olsun ya da olmasın, üçüncü Kretase hududunda büyük olasılıkla kıymetli büyüklükte bir kitlesel yok oluş yaşandığını gösteriyor ve bu artık daha nicel biçimde de gösterilebiliyor” diyor Renne. “Çarpışmanın yaşanması kuşkusuz işleri daha da makûs bir hale getirmiş.”
Araştırmacılar asteroitler için de hesaplama yapmışlar. Çarpışmalar ve cins yok oluş devirleri ortasındaki tesadüfün değerli ölçüde zayıf olduğu ve Chicxulub asteroidi hesaba katılmadığı vakit kelam konusu tesadüflerin çarpıcı biçimde azaldığı bulunmuş. Bu durum, bilinen başka daha küçük boyutlu çarpma cisimlerinin kıymetli yok oluşlara sebep olmadığını akla getiriyor.
Hindistan’daki Deccan Tuzakları’nın patlama oranı, asteroit olmadan bile yaygın bir yok oluş olayı için yer hazırlandığını akla getiriyor. Çarpışma, dinozorların vefat çanını daha gürültülü biçimde çalan ikinci darbe olmuş.
Çevre felaketleri bu olayları tetikliyor
Green, sel bazalt püskürtülerinin jeolojik kayıtlarda yaygın görülmediğini söylüyor. Kıyaslanabilen ancak değerli derecede daha küçük ölçekte meydana gelen son olay, yaklaşık 16 milyon evvel Kuzeybatı Pasifik’te yaşanmış.
“Günümüzdeki iklim değişiminde atmosfere yayılan toplam karbondioksit ölçüsü, büyük bir volkanik alandan yayılan ölçüye nazaran neyse ki hâlâ çok daha küçük boyutta” diyor Keller ve devam ediyor: “Ancak çok süratli karbondioksit yayıyoruz ve bu bir kaygı sebebi.” Green karbondioksit yayılımlarının, çalışmada inceledikleri etrafa ziyanlı sel bazaltlarının suratına rahatsızlık verici derecede benzediğini söylüyor. Bu durumun ise iklim değişimini, tarihi etraf felaketi devirlerinin çerçevesine yerleştirdiğini belirtiyor.