Onur Erem | BBC Türkçe
Getty Images Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ŞİÖ tepesinde öteki başkanlarla bu pozu toplumsal medyada en çok konuşulan fotoğraflardan oldu Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın daha evvel “üye olabiliriz” dediği Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) toplantısına katılması, bu örgütü yine Türkiye’nin gündemine soktu.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, birinci sefer katıldığı ŞİÖ’nün 22. Devlet Liderleri Zirvesi’nde “Güvenlikten iktisada, güçten ulaşıma, tarımdan turizme her alanda iş birliğine hazırız” dedi.
Peki ŞİÖ nasıl bir örgüt? Hangi hedeflerle kuruldu?
ŞİÖ hakkında merak edilenleri beş soruda inceledik.
Şanghay İşbirliği Örgütü nedir?
ŞİÖ, bölgesel bir işbirliği örgütü. Ana işbirliği konusu güvenlik olan ŞİÖ, birinci olarak 1996’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından Şanghay Beşlisi ismiyle kuruldu. 2001’de Özbekistan’ın da katılmasının akabinde ismini Şanghay İşbirliği Örgütü olarak değiştirdi.
Hindistan ve Pakistan da 2005 yılında örgüte gözlemci olarak katıldı ve 2017 yılında tam üyeliğe geçti. Böylelikle örgütün üye sayısı sekize çıktı.
Ö?rgüte üyelik muahedesini son tepe sırasında, 15 Eylül 2022’de imzalayan İran’ın da Nisan 2023’te tam üye olması bekleniyor.
Örgütün milletlerarası yapısında sistemli olarak toplanan Devlet Liderleri Kurulu ve Hükümet Liderleri Kurulu’nun yanı sıra sekretarya, Bölgesel Anti-Terör Yapısı, Dışişleri Bakanları Kurulu üzere yapılar yer alıyor.
ŞİÖ sekretaryası Çin’in başşehri Pekin’de, “Bölgesel Terörle Çaba Kuruluşu” ise Özbekistan’ın başşehri Taşkent’te bulunuyor.
ŞİÖ’nün üyelerinin yanı sıra gözlemcileri ve diyalog ortakları da bulunuyor.
Gözlemciler ortasında İran, Moğolistan, Afganistan ve Belarus var.
Diyalog partnerleri Sri Lanka, Türkiye, Kamboçya, Azerbaycan, Ermenistan, Nepal, Mısır ve Katar.
ABD’nin gözlemci olma talebi ise 2005’te reddedilmişti.
Bu yılki tepe öncesinde Çin basınında çıkan haberlerde Türkiye’nin diyalog partneri statüsünden gözlemci statüsüne yükseltilebileceği yer aldı.
ŞİÖ üyesi sekiz ülke, dünya nüfusunun yüzde 40’ından fazlasını oluşturuyor.
Buna gözlemciler ve diyalog ortakları da eklendiğinde dünya nüfusunun neredeyse yarısı temsil ediliyor.
ŞİÖ neden kuruldu?
Hükümetler ortası bir kurum olan ŞİÖ’nün kuruluşunda Çin ve Rusya’nın Asya’da güvenlik üzerine işbirliği yapma hedefi bulunuyordu.
Örgütün güvenlik konusundaki telaşlarından biri, Orta Asya’daki İslamcı örgütler ve uyuşturucu ticaretiydi.
ŞİÖ üyeleri, bunlara karşı birbirileriyle istihbarat paylaşımında bulunuyor, ortak askeri tatbikat düzenliyor, “suçluları” birbirlerine iade ediyor.
BBC Ö?rgütün üye ülkeleri açık renkte, gözlemcileri ise koyu renkte Örgüt, Rusya ve Çin’in Orta Asya’ya yönelik siyasetlerini koordine etmenin bir aracı olma özelliği taşıyor. Ancak bir askeri ittifak değil.
Stockholm Memleketler arası Barış Araştırmaları Enstitüsü’nün eski yöneticisi Bates Gill’e nazaran örgütün kuruluşunda Rusya ve Çin’in ABD’nin Asya’daki mümkün müdahalelerine karşı ortak hareket etme isteği de vardı.
Gill, Brookings Enstitüsü için yazdığı makalede, örgüte üye ülkelerin imzaladığı muahedelerde yer alan “Diğer ülkelerin iç işlerine ‘insani müdahale’ yahut ‘insan haklarını koruma’ gerekçesiyle yapılacak müdahalelere karşı çıkmak ile ülkelerin güvenlik sıkıntılarında birbirlerine yardım etmesi” tabirlerinin bunun ispatı olduğunu söylemişti.
Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu Doğu Avrupa ve Orta Asya Yöneticisi Sacha Koulaeva ise ŞİÖ’yü “içe kapalı otoriter ülkeler kulübü” olarak tanımlıyor.
Sacha Koulaeva, “Ülkelerin kapalı servisleri öbür ülkere engellenmeden girip, hatta girdikleri ülkenin güvenlik güçlerinden yardım alarak ‘suçlu’ ilan ettikleri şahısları alıp geri götürebiliyorlar” diyor.
ŞİÖ’nin AB’den ne farkı var?
Getty ImagesAvrupa Birliği hiyerarşik olarak üye ülkelerin üzerinde yer alan bir hükümetler üstü yapıyken ŞİÖ, işbirliği için kurulmuş hükümetler ortası bir yapı özelliği taşıyor.
AB’nin iktisat, siyaset, güvenlik ve insan hakları konusunda bağlayıcı bir müktesebatı, üye ülkelerden parlamenterlerin temsil ediği ve yasama gücü bulunan bir meclisi, mahkemesi, marşı ve tüm üye ülkelerin bayraklarının yanında kullandığı bir bayrağı bulunurken bunlar ŞİÖ’de mevcut değil.
AB’nin üye ülkeleri ortasında insan, sermaye ve eserlerin hür deveranı bulunurken ŞİÖ’de bunlar da yok.
AB, öteki ülkelerle de hür ticaret muahedesi imzalayabilirken ŞİÖ üyeleri kendi ortalarında bile hür ticaret mutabakatına sahip değil.
ŞİÖ’ye kıyasla, AB’ye daha çok benzeyen Asya örgütü ise Avrasya Ekonomik Birliği (AEB).
Rusya, Kazakistan, Ermenistan, Belarus ve Kırgızistan’ın üye olduğu AEB’de insan, sermaye ve eserlerin hür deveranı bulunuyor.
2013 yılında “Türkiye hem NATO üyesi, hem de ABD’nin en yakın müttefiklerinden. ŞİÖ üyelerinin bu koşullarda Türkiye’yi tam üyeliğe kabul etmesi mümkün değil” diyen Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in danışmanı Sergey Markov, bu yüzden Türkiye’nin ŞİÖ’ye değil AEB’ye üye olabileceğini söylemişti.
Kazakistan başkanı Nursultan Nazarbayev de 2014 yılında Türkiye’yi AEB üyeliğine davet etmişti.
Getty ImagesŞanghay İşbirliği Örgütü Türkiye’nin gündemine nasıl girdi?
Türkiye 2011 yılındaki müracaatının akabinde 2013’te ŞİÖ’nün diyalog ortağı pozisyonuna gelmişti.
Cumhurbaşkanı Erdoğan bu tarihten sonra hem başbakanlığı hem de cumhurbaşkanlığı periyodunda pek çok kez Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üye olarak kabul edilmesi karşılığında AB’ye tam üyelik başvurusunu geri çekebileceğini açıklamıştı.
Erdoğan’ın, 2016’daki konuşmasında “Türkiye bir sefer kendini rahat hissetmeli. ‘Benim için varsa, yoksa Avrupa Birliği’ dememeli” demişti:
“Mesela, ‘Şanghay Beşlisi içerisinde Türkiye niçin olmasın?’ diyorum.
“Temenni ederim ki orada olumlu bir gelişme olması halinde, yani Türkiye’nin Şanghay Beşlisi içerisinde yer alması, bu mevzuda çok daha rahat hareket etmesini sağlayacaktır diye düşünüyorum.”
Örgüt böylelikle yıllar içinde artan formda Türkiye’nin gündemine girmiş oldu.
Son olarak bu yıl Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın birinci kere bir ŞİÖ toplantısına davet edilmesi, Türkiye’nin bu örgütle kurduğu en üst seviye alaka oldu.
Türkiye için AB’nin alternatifi olabilir mi?
Peki ŞİÖ, Türkiye için AB’nin alternatifi olabilir mi?
Avrupa Birliği ve Global Araştırmalar Derneği Lider Yardımcısı Can Baydarol’a nazaran bu sorunun yanıtı “Hayır”.
AB’nin kendine mahsus bir entegrasyon süreci olduğunu, ŞİÖ’nün ise iktisattan çok siyasetle ilgili ve NATO’ya alternatif olabilecek bir oluşum olduğunu söyleyen Baydarol, “Erdoğan’ın bu husustaki bildirisi ŞİÖ’nün AB’ye alternatif olarak görülmesini değil, Erdoğan’ın Batı dünyasına bir alternatif arayışını tabir ediyor, NATO’yu tartışma haline getiriyor” diyor.
Erdoğan’ın bugün NATO Parlamenterler Meclisi toplantısında ittifak üyelerine sert bildiriler verdiğini hatırlatan Baydarol, “Türkiye’nin Batı’yla entegrasyonu bırakıp ŞİÖ üyeliği yoluna girmesi çok çok güç. Türkiye’nin iktisadı Batı’yla entegre. Bunu koparıp da yerine kısa vadede, hele bu türlü bir konjonktürde bir alternatif bulması muhtemel gözükmüyor” ikazında bulunuyor.
Baydarol, NATO ile Rusya ortasında gerginlik tırmanırken bu türlü iletiler vermenin Türkiye için riskler taşıdığını düşünüyor:
“Rusya ve NATO Ukrayna’da silahlarını birbirine çeviriyor. Türkiye şayet Rusya’nın kampına girerse Batı da silahlarını Türkiye’ye çevirir.”
‘Yasal olarak imkansız’
Baydarol, Avrupa Birliği müktesebatının bir AB üyesinin ŞİÖ üyesi olmasına imkan tanımadığını, bu açıdan yasal ve teknik maniler olduğunu belirtirken “Batı dünyası içindeyseniz Çin ve Rusya ile yan yana yer alamazsınız” diyor.
Siyaset, İktisat ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETA) İktisat Araştırmaları Yöneticisi Sadık Ünay ise ŞİÖ’yü Türkiye için AB’ye karşı hem siyasi hem de ekonomik olarak değerli bir istikrar ögesi olarak görüyor.
ŞİÖ’nün siyasi olarak AB’nin net bir alternatifi olmadığını belirten Ünay, “ŞİÖ güç güvenliği ve lojistik temaslar açısından yükselen Asya’yı temsil ettiği için, içinde dünya iktisadının yükselen güçleri olduğu için dünya sisteminin temel ekseninin kaymakta olduğu bir yörüngeyi temsil ediyor” diyor.
Getty Images‘Türkiye’nin bu türlü açılımlara muhtaçlığı var’
Ünay’a nazaran Türkiye-AB münasebetinin bozulduğu bir devirde Türkiye’nin, yükselen bir iktisat olarak öbür ekonomilerle yakın bağlantılar geliştirmesi anlaşılır bir tavır:
“AB ile hem ekonomik hem de siyasi sıkıntılar yaşanıyor. Gümrük Birliği’nin mevcut yapısı Türkiye’nin dış siyasetini istediği üzere dizayn etmesine mani oluyor.
“Siyaseten de AB’den son devirde terörle gayret ve mülteci probleminde Türkiye’nin beklentilerinden uzak açıklamalar geliyor.
“Üstelik kıtada çok sağ yükseliyor, Türkiye ve Erdoğan aksisi, İslamofobik yaklaşımlar yükselişe geçiyor”.
Türkiye’nin ŞİÖ üyeliğinin Avrupa çıpasını büsbütün terk etmek ve doğuya yönelik bir eksen kayması değil bir dengeleme olacağını söyleyen Ünay, “Türkiye AB ile alakaları kesmeden ŞİÖ üyesi olabilir” diyor ve ekliyor:
“Türkiye-AB bağı her vakit bir halde devam edecektir. Fakat Türkiye’nin Asya’daki pazarlara erişimi açısından bu türlü açılımlara da gereksinimi var”.
BBCBu haber BBC Türkçe’de birinci olarak Kasım 2016’da yayımlanmıştır.