Getty ImagesTuz ve Acı Evi kitabının müellifi Erin Craig, BBC için yazdığı makalede vakti farklı takvimlere nazaran yaşayan insanların hikayelerini ele aldı. Craig, “Dünyanın dört bir yanında beşerler farklı takvimlere nazaran yaşıyor ve kimileri için bu sıra dışı doğum günü kutlamalarıyla sonuçlanıyor” diyor.
38 yaşımdan 40’ıncı yaşıma birkaç ay ortayla atladım; 41’ime birkaç sefer basıp tekrar iki defa 40 oldum.
Aslında birçok kültür, birebir anda birden fazla yılı – yahut birden çok yaşı – yaşıyor.
Şu anda dünyanın her yerinde 2023 yeni başladı.
Ama Myanmar’a giderseniz 1384 yılına geri gidip; Tayland’da 2566’ya atlayabilirsiniz.
Bugün dua eden bir Faslı için 1444 yılındayız fakat çiftçilik yapanlara nazaran yıl 2972.
Etiyopyalılar 2015’e girmek üzereler zira bir seneyi 13 ay olarak hesaplıyorlar.
Yaşadığım Güney Kore’de yeni yıl herkesin kendi doğum günü olarak kutlanıyor. Bu, 40 yaşına nasıl üç defa girdiğimi açıklıyor olabilir.
Güney Koreliler 1 yaşında doğarlar ve herkesin lokal ve milletlerarası (sıfırdan sayılarak) takvime nazaran olmak üzere iki resmi yaşı vardır. Buna ek olarak 1 Ocak’ta tüm ülke birlikte bir yaş daha alır ve üç farklı yaş hesaplanabilir.
Ayrıca, Koreliler ferdî doğum günlerini Miladi takvime nazaran mi yoksa klasik Ay takvimine nazaran mi kutlayacaklarını seçebilirler.
Teknik olarak, doğum günümü 6 sefer de kutlayabilirdim lakin kim 40 olduğuna bu kadar sevinir ki?
Miladi takvim nasıl standart hale geldi?
Tarihler hayatımızın dokusunu oluşturur ve ezelden beri varmış üzere hissedilir.
Ancak rastgele bir tarih (örneğin 1 Ocak 2023), makul bir vakit işleyiş sisteminin, bu durumda Miladi takvimin eseridir.
Günümüzde havacılıktan siyasete milletlerarası birçok dalda ISO onaylı global standart takvim olarak Gregoryen takvimin kullanımı mecburî. Takvimin, son derece hakikat ve verimli olduğu varsayılabilir.
Ancak hakim takvim anlayışının gelişmesi büyük ölçüde emperyalist kültürle irtibatlıydı.
Hristiyan dini doktrinin ve Rönesans biliminin bir eseri olan Gregoryen takvimi, o devirde Jülyen takvimine nazaran düzenlenen Katolik takvimi ile gerçek Güneş yılı ortasındaki kaymayı düzeltmek için kurgulandı.
Gregoryen takvimi mevsimlerdeki uyumsuzluğu 10 günden 26 saniyeye indirdi.
Yine de 1582’de tanıtıldığında beklenmedik bir direnişle karşılaştı: Ne Protestanlar ne de Ortodoks Hristiyanlar, yalnızca Papa’nın fermanına dayanarak vakti tekrar tasavvur etmek istemiyordu.
Bu nedenle, Avrupa’nın sadece Katolik bölgeleri 1600’de yeni takvimi vaktinde benimsedi.
Japonya ve Mısır üzere Hristiyan olmayan ülkeler Gregoryan takvimi vakit tutma yollarına dahil etti lakin Romanya, Rusya ve Yunanistan üzere Ortodoks ülkeler 20. yüzyıla kadar bu takvimi reddetti.
2000 yılına kadar Avrupa çapında oybirliği sağlanamamıştı.
Getty Images Papa 13. Gregory, bugün dünyanın büyük bir çoğunluğunun vakti deneyimleme halini belirleyen kişi oldu. Bununla birlikte, birçok büyük emperyal güç, sömürge devrinin dünyanın yüzde 80’inden fazlasını Avrupa egemenliği altına aldığı 19. yüzyılın ortalarında Gregoryen takvimi kullanıyordu.
Eşzamanlı olarak Avrupalı ve Amerikan bilim ve iş toplulukları milletlerarası ticareti kolaylaştıracak üniversal bir Dünya Takvimi için çalışmalara başlamıştı.
Gregoryen takviminin bu maksatla kullanımı neredeyse sorgulanmadan kabul edildi.
Avrupa’nın fethetmediği bölgelere takvim öteki yollarla yayıldı.
Tarihçi Vanessa Öğlen, Zamanın Global Dönüşümü isimli kitabında, kapitalizmin, evangelizmin ve bilimsel tekdüzelik tutkusunun vakti standartlaştırmada en kıymetli rolü üstlendiğini öne sürüyor.
Buna nazaran sömürgecilik temel bir faktör bile değildi.
Beyrut, 1800’lerin sonlarında almanaklarında Gregoryen tarihleri kullanmaya başladığında Osmanlı idaresi altındaydı.
Japonya hiçbir vakit sömürgeleştirilmedi lakin 1872’de Gregoryen takvimini benimsedi.
‘Takvim çoğulculuğu’
Getty Images Fas’ta Tizi Ouzou’da yaşayan İmaziyenler, İmaziyen takvimine nazaran yeni yılı 12 Ocak’ta kutluyor. Gregoryen takvimden evvelki bin yıllık periyotta de çoklu takvim kullanılıyordu.
Eski Mısırlılar ve Mayalar biri dini, oburu idari olmak üzere iki takvim kullanıyordu.
Kore Hükümdarı Sejong, 1430’lardaki takvim reformunda Çin takvimini ve Arapça’dan uyarlanan takvimi temel isimli.
1880’lerdeki Beyrut’ta Gregoryen takvimi, kullanımda olan dört takvimden sadece biriydi.
Tamamen Gregoryen takvimine geçen Japonya bile, bugün hepsi hala kullanılmakta olan imparatorluk tarihlendirme sistemini, uğurlu günleri gösteren Rokuyo takvimini ve mevsim değişikliklerini gösteren 24 Sekki takvimini korudu.
Afrika’da Sahel ve Sahra bölgelerinde takvim kullanımını inceleyen toplumsal antropolog Clare Oxby, birden çok vakit tutma sisteminin bir ortada var oluşunu tanımlamak için “takvim çoğulculuğu” terimini ortaya atmıştı.
Farklı takvimlerin farklı fonksiyonları vardır.
Kuzey Afrika’da İmaziyen, Tuareg ve öteki Berberi lisanlarını konuşan topluluklar tıpkı anda üç yahut dört sistem kullanabiliyor: Yıldız takvimleriyle tarım mevsimlerini işaretleyip; İslami Hicri takvimi dini uygulamaları belirlemede; Gregoryen takvimi hükümetle etkileşimlerde kullanıyorlar.
Birden fazla vakit çizgisinde yaşamak, farklı zamansal muhtaçlıkları birleştirmenin pratik bir yolu olabilir.
Getty Images Birçoğumuz aslında fark etmeden biden fazla vakit diliminde yaşıyoruz. Devam eden en kapsamlı kültürel dönüşümlerden biri de dijitalleşme.
Eski ticaret yollarının yerini alan fiber optik kablolar, sömürgeciliğin ulaşamadığı yerlere Gregoryen takvimini taşıdı.
Ve bu kontaklar, şimdilik, yeni bir tıp takvim çoğulculuğu yarattı.
Nepal, Gregoryen takvimin standart olmadığı dünyadaki az ülkelerden biri.
Ülkede resmi olarak yıl 2079 (Bikram Sambat) ya da 1143 (Newari Nepal Sambat) tarihleri ya da her ikisi de kabul ediliyor.
Ülkede farklı etnik gruplarınkilerle birlikte en az dört takvim kullanılıyor.
Nepalli Sanjeev Dahal, Amerika’nın Boston kentinde doktora öğrencisi ve “iki farklı yer ve vakitte yaşadığını” söylüyor.
Dahal, takvim kullanımında jenerasyonlar ortası bir ayrım olduğunu söylüyor: Ebeveynleri Gregoryen saatini hiç kullanmamış. Batı takvimi toplumsal medyaya hakimken, uğurlu günleri belirlemek ve Ay döngülerini takip etmek üzere Nepal kültürünün kıymetli istikametleri için işe yaramıyor.
Tarih döngüler haline ilerleyebilir.
19. yüzyılın sonlarındaki Dünya Takvimi teşebbüsü üzere, 21. yüzyılda da ekonomik nedenlerle takvim birliği yönelimi hakim oldu.
2016’da Suudi Arabistan, büyük ölçüde maliyet düşürücü bir tedbir olarak yorumlanan bir atılımla, hükümet çalışanlarının maaş takvimlerini İslami Hicri takvimden Gregoryen takvime kaydırdı.
Aralık ayında Güney Kore, çoklu yaş sisteminden ekonomik açıdan verimsiz olduğu gerekçesiyle vazgeçti.
Peki tek takvim uygulaması insanlara ne kaybettirebilir ya da ne kazandırabilir?
Takvim kullanımının güç dinamikleri üzerine yazan Oxby, “Hükümetler, merkezi takvim uygulamasıyla daha fazla denetim sahibi olabilir. Uluslar, kültürel ve tarihi çeşitliliğini kaybedebilir. Beşerler (bu çeşitliliği) kaybedebilir. Bir bölgesel azınlık kültürünün kesimi olan beşerler, ulusal seviyede kıymetsiz hissedebilirler.” diyor.
Öte yandan, 150 yıllık globalleşme sürecinde çoğulculuk büsbütün kaybedilmedi.
Takvimler kaybolup yerlerine yenileri gelebilir ve değişebilirler. Ve insanların uygun olduğu bir şey varsa, o da değişimdir.