Prof. Dr. İbrahim Maraş, Türkiye’deki cemaat gerçeğini ortaya koydu: Tarikatlar holdingleşti

Prof. Dr. İbrahim Maraş, dini eğitim, tarikatlar ve Diyanet’e ait Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı. 

• İlahiyat Fakülteleri günümüzde olması gerektiği üzere mi?

Şu andaki İlahiyat eğitimi olması gerektiği üzere değil, ancak eksiklerine karşın çok âlâ kazanımlar elde etti, önemli ara katetti. Osmanlı çağdaşlaşmasından sonra bugünkü ilahiyat üzere bir eğitimi Osmanlı da düşünüyordu. İlahiyat dediğimizde işin içine ideoloji, sosyoloji, psikoloji, pedagoji üzere çağdaş bilimler de giriyor. Osmanlı son devrindeki medrese artık kokuşmuş bir yapıdaydı. Bu görülüyordu, bu nedenle çağdaş okullar kurulmaya başlanmıştı. Hatta Osmanlı’nın hayalinde Amerikan usulü bir üniversite kurup bir kısmını de ilahiyat yapma stili bir niyet vardı. Ancak yapamadılar. Dini eğitim eski skolastik yapısını devam ettirme konusunda direndi ve kendini hiçbir biçimde yenileyemedi. Bir taraftan kurulan çağdaş üniversite ile din eğitimi ortasında bir ikilik ortaya çıktı. Yani, Osmanlı, çağdaşlaşmasını yaparken ulemayı ve medreseyi maalesef bir kenarda tuttu ve mektep-medrese ikiliği ortaya çıktı. Hasebiyle Osmanlı bunu çözemedi. Cumhuriyetle birlikte bunu çözme noktasında çok değerli bir şey gerçekleşti. O da tevhid-i tedrisat. Bu nedenle kurulan yeni devlette Atatürk’ün isabetle aldığı karardır tevhidi tedrisat. Bu büyük bir kazanımdır. Bu demektir ki; din eğitimi garanti altındadır ve tek elden yapılacaktır. Mevcut çift başlılık da bitecektir. Siyasi ve toplumsal kurallar yüzünden yeni kurulmuş bir Cumhuriyet’te elbette her şey meselesiz olamazdı. Diyanet İşleri Başkanlığı bir taraftan misyonunu devam ettirirken yüksek din eğitimi konusunda kimi aksamalar oldu. 1949’da Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin kurulması ile çok değerli bir adım atıldı. Osmanlı son periyodundan beri hayal edilen yüksek din eğitimine başlandı. Gaye, Batı’daki uzmanlara eş paha olan uzman yetiştirme idi. Her türlü dini, felsefi dersler de vardı ve giderek de gelişti. Daha sonraları Yüksek İslam Enstitüleri açılsa da buralardaki eğitim daha çok medrese zihniyetine yakındı. 1980’lerden sonra hepsi İlahiyat Fakültelerine dönüştürüldü ve yeni bir ivme kazandı. Türkiye’deki İlahiyat birikiminde Ankara İlahiyat’ın zihniyetinin emeği çoktur. Hüseyin Atay’lar, Yusuf Ziya Yörükanlar, Tayyip Okiçler, Hilmi Ziya Ülkenler, Anne Marie Schimmeller, Hikmet Tanyular, Süleyman Ateşler, Ethem Ruhi Fığlalılar ve Hasan Onatlar üzere burada sayamayacağım önemli bir ilim adamı kitlesi buralarda dersler verdi. Son vakitlerde birtakım siyasal İslamcıların Ankara Okulu diye olumlu yahut olumsuz sahiplenme/saldırma çizgisinden uzak bir Ankara İlahiyat Ekolü vardır. Ankara Okulu, dar bir ideolojik sahiplenmedir, bir çeşit siyasal İslamcılıktır. Halbuki Ankara Ekolü’nün temel özellikleri; ilmi objektiflik, bütün ilmi görüşlere yer vermesi, mezheplerüstü bir anlayışa sahip olması, akılcı, hayatla bir arada giden bir din anlayışına sahip olması ve eleştirel ilmi bakışıdır. Bu bakış üniversal bir ilmi bakış olarak öbür İlahiyatlara da yansımıştır.

2000’ler geldiğimizde İlahiyat Fakültelerinde binlerce yüksek lisans, doktora çalışmaları yapıldı, klasik kaynaklar neşredildi, çeviri edildi ve önemli bir ilmi birikim oluştu. Bu usul çağdaş ilmi bir birikim ve geniş bakış açısı İslam dünyasının hiçbir yerinde yok. Bir tek Türkiye’de var. Başkaları hala bocalıyor. Biz ise bunu erken periyotta yaptık ve İlahiyat alanında önemli bir bilimsel birikim oluştu. Bu birikim sürerken maalesef Türkiye’de bir el uzandı, kökü dışarıdan da olabilir, Türkiye’deki dini hayatı ve ilahiyatları selefileştirme, Ortadoğulaştırma ve medreseye tekrar döndürme projesi başlatıldı. Evvel ideoloji dersleri kaldırılmaya çalışıldı, sonra İslami İlimler’e dönüşüm yapılmaya başlandı. İlahiyatların programı bu formda medreseleştirilmeye başlandı.

• Söz ettiğiniz bu el başarılı mı oldu?

Şu anda önemli manada bir muvaffakiyet elde ettiler. Bu periyot, Türkiye’den Arap dünyasına çok sayıda lisansüstü öğrenci gönderildi. Önümüzdeki yıllarda onların dönmesiyle acıyı daha çok hissedeceğiz. Zira oradaki zihniyetle bizimki hiçbir vakit tıpkı olmadı. Evvelden yurt dışı dediğimizde ABD’ye Avrupa’ya gönderiyorduk. Arap ülkelerine de lisan için elbette gönderelim, ancak bilimsel metodoloji için Batı’ya göndermeliyiz, zira Batı bilimin merkezi. Batı’daki mevcut zihniyeti tevarüs ederek özümseyip tekrar bizim zihnimizle üretmeden hiçbir şey yapamayız. Türkiye, her geçen gün mezhepçi, tarikatçı ve akıl ve ilim düşmanı bir selefiliğe gerçek götürülüyor. 

(Prof. Dr. İbrahim Maraş ve İklim Öngel)

‘FETÖ BÜSBÜTÜN TEMİZLENMEDİ’

• Türkiye’deki ilahiyat eğitimi ve tarikatların kontağı nedir?

• ‘Akılsız İlahiyat projesi’ bu mu?

Evet, burada izah etmeye çalıştığım İlahiyatları ve toplumsal dini algıyı dönüştürme kanısına ben akılsız İlahiyat projesi diyorum. İdeoloji, sosyoloji üzere derslerin temizlenerek yerine çağdaş hayattan uzak, başlarında kurdukları değişime büsbütün kapalı olan geçmiş bilgilerin tekrarı olan bir eğitimi savunuyorlar. Tam bir Talibancı zihniyete hakikat evrilme niyeti bu. Yalnızca Fakültelerin geniş programı daraltılmadı, kimi İlahiyatlarda ve İslami İlimler bünyesinde, İslam İktisadı ve Finansı üzere üniteler kuruldu, evvelce toplumsal bilimler alanında yapılan lisansüstü eğitim İslami Araştırmalar Enstitüsü, İslami İlimler Enstitüsü üzere alanlarda lisansüstü eğitim vermeye başladı. Bunlar açıkça Akılsız İlahiyat Projesi’nin kademeleridir. Olağanda İlahiyat alanında yapılan çalışmalar genel toplumsal bilimlerden dini bilimlere gerçek daraltılmaktadır. 

• İslami İlimler Fakülteleri bu nedenle mi kuruldu?

Evet, ana amaç buydu. Yalnızca kurulmadı, İlahiyat olarak kurulanların ismi değiştirilirken bazen de isim değiştirmeden program değiştirilerek bu yapıldı. Evvel ilahiyatlarda ideoloji derslerini azaltmaya başladılar. Buna reaksiyon geldi. Reaksiyon gelince vazgeçildiği söylendi fakat vazgeçilmedi. Strateji değiştirildi. Yeni strateji; yumuşak geçişle, kimseye fark ettirmeden yapmaktı. İlahiyat fakültesi idi tümünün ismi. Bunları İslami İlimlere dönüştürelim, denildi. Başta suçsuz üzere geliyor lakin yapılmak istenen şu; biz Aristo’dan beri tüm bilimlerle ilgili objektif, tümel bir anlayış sergileyen alana ilahiyat diyoruz. İlahiyat bu manada metafizik demek. Burada bütün toplumsal bilimlerin perspektifi verilmeye çalışılıyor. İslami ilimler denilince ise klasik manada, şu andaki Arap ülkelerindeki Şeriat Fakültelerinde olduğu üzere teolojik bir eğitim yapıyorsunuz. Hatta Teoloji yani Kelam ilmine bile, kısmen akılcı olduğu için gereğince yer vermiyorsunuz. Aklı dışlayarak ve yalnızca ayet ve hadisi literal ve zamanüstü yaparak, hatta Arap örfünü dikkate alarak okuyorsunuz. Farabileri, Maturidileri, İbn Sinaları ve Birunileri yetiştiren medrese değil bu. O eski medrese, işte bugünkü İlahiyat Fakülteleri aslında. Osmanlı’nın da kurtulmaya çalıştığı kokuşmuş bir medrese ve din algısını bize dayatıyorlar. Buralarda yetişenler de ileride katı bir selefiliği dayatacak. Bu toprakların ruhuna, dokusuna karşıt bu. İlahiyatlardaki isim değişikliğini resmi yazıyla da yapmadılar. Dekanları, rektörleri telefonla aradılar. ‘Fakülteniz idaresini toplayın, ilahiyatı İslami İlimler olarak değiştirmek istiyoruz’ diye bize resmi yazı yazın denildi. İstek güya İlahiyat fakültelerinden geliyormuş üzere imaj verildi. Hasebiyle Cumhurbaşkanımızı da kandırdılar. Birçok fakülte istememesine karşın ‘kadro vermeyiz’ üzere öbür ögeleri kullanarak tehditle bu işi yaptılar. Artık ilahiyatta ideoloji tarihi, mantık, din sosyolojisi üzere alanlarda hoca bile bırakmayacaklar. Olsa bile sayıları ve ders saatleri azaltılacak. 

• Yani gelecek yıllarda ilahiyat değil de medrese şekli bir eğitim mi olacak?

Bu formda devam ederse, evet. Bu yapılan medreseleştirmedir. Lakin Türkiye’de önemli bir ilahiyat birikimi oluştu. Bu nedenle medrese zihniyetinin bütünüyle hâkim olacağını düşünmüyorum. Ayrıyeten siyaset bunlara alan açmazsa hiçbir şey yapamazlar.

• Hocalar direnç gösterecek yani buna…

Hocalarla birlikte, İlahiyatlarda yetişenler ve halkımızın kıymetli bir ksımının sağduyusu da. Beşerler, ‘sağlıklı bilgi nedir’i ayırt edebiliyorlar artık. Lakin tekrar de önemli bir arbede olacak. Osmanlı’dan daha büyük bir mektep medrese çatışması olacak. 

‘DİYANET’E NÜFUZ ETMEYE ÇALIŞIYORLAR’

• Diyanet Akademisi neden kuruldu pekala?

Hiçbir hocamız bu akademinin ne yapacağını bilmiyor. Diyanet’in esasen hizmet içi eğitim kursları var. Bu kurslarda da yanlış yapılıyordu zati. 

• Bu kurslarda ne üzere yanlışlar yapılıyor?

Benim fakültemden mezun ettiğim öğrenciyi Diyanet alıyor. Direkt müftü atamaması olağan. Hizmet içi eğitime tabi tutuyor, fakat sıradan bir hizmet içi eğitime almıyor müftü yapacağı adamı. Fakültede kazandığı bütün toplumsal bilim perspektifini, geniş bakış açısını yok edecek usulde klasik medrese eğitimiyle mahvediyor. İlahiyat birikimi göz gerisi ediliyor. Yani 500 yıl evvel yazılmış bir kitaptan bugünkü hukuk sorununu çözdürmeye kalkıyorlar. Artık akademide de bunu yapacaktır. İlahiyatlar ve lisansüstü eğitimler varken Diyanet Akademi ne yapacak merak ediyorum.

Bazı zihniyetler Diyanet’e nüfuz etmeye çalışıyor. Lakin FETÖ nasıl kusuldu ise bu çeşit zihniyetlerin de kusulacağına inanıyorum. Bir yerde kesinlikle dur denilecek. Lakin cemaat, tarikat kökenli birileri yıllardır Diyanet’e hâkim olmaya çalışıyor. Güç var zira orada. Mesela bir tarikat önderisiniz, Diyanet liderini tanıyorsunuz, özel ricada bulunup meşhur bir mescitte vaaz etmeyi istiyorsunuz. Bu tesir alanınızın artması demek. Daha evvel Üsküdar müftüsü öldürüldü. Birtakım tarikatların isteklerini yerine getirmedi diye. Bu önemli kapışma sahnesi. Diyanet şayet akademiyi bu stil bir zihniyetin eline verirse bu arbede yaşanacak. Diyanet’in de şu anda maalesef birtakım halleri ilahiyat birikimine uygun değil. 

(Prof. Dr. İbrahim Maraş)

• Diyanet’in çok reaksiyon çeken fetvaları var. Bunları kim nasıl hazırlıyor?

Halk size danışıyor mecbur siz de cevap vereceksiniz. Buradaki sorun şu, cevap verirken beş yüz yıl, bin yıl evvelki yorumları günün kaidelerinden habersizce bugün tıpkı halde dinmiş üzere insanlara sunmanız. 

• Bazı sorulara hiç karşılık verilmese nasıl olur?

Yanıt veren bireyler sosyolojiden, psikolojiden, iktisattan, hukuktan, örften anlasalar badire kalmaz. Ben de Diyanet’in açıklamalarına eleştireler yazdım bana kimileri kızarak döndüler. Mesela TOKİ ile ilgili açıklaması eksik. Muhakkak bir maaşımız var, kredi veren bankalar var. Bankadan kredi alıyorum, konutuma oturuyorum. Bu benim gereksinimim. Diyanet bunu yalnızca TOKİ değil muhtaçlığı olan herkes ‘faiz de olsa bunu almalıdır’ demeliydi. Konut, yemek ve binek muhtaçlığı mecburidir.  Piyasada paranın paha kaybı var. Bedel kaybı olan şeyin faizi olmaz. Birikim yapıyorum TL ile yapıyorum. Para pul oluyor bir mühlet sonra. Şu an çağdaş hukuk var. Diyanet bu türlü hususlarda hassas davranmalı, bilmediği bahiste açıklama yapmamalı. Ancak Diyanet her şeye karşılık bulmak kaygısında. 

• Neden çağdaş hukuka nazaran hareket etmiyor?

Diyanet, zati devletin uygulamalarına karışamaz. Ancak bu bahiste kendisine halktan sorulan sorulara dini taraftan yanıt veriyor ve bunu yaparken her şeyi dinleştirmek kaygısına giriyor. Her şeye değişmeyen, yüzlerce yıl evvel yazılmış kitaplardan deva bulma kaygısında. Yenileştirme diye bir şey yok. En büyük külfetimiz bu. Zira Türkiye’de azgın bir kitle var. Teşkilatlı bir kitle. Siyasetçilerle oynuyorlar. Zira siyasetçi oy istiyor. Kendilerini güçlü gösteriyorlar. ABD’yi şirketler yönetiyor diye tenkit ediyoruz. Bu türlü giderse bizde de holdingleşmiş tarikatlar ülkeyi yönetmeye başlayacak. 

• Diyanet İşleri Lideri Cumhurbaşkanının katıldığı birçok programda yer alıyor. Bu olağan mi?

Olumlu manada kullanabilse çok yeterli olur. Diyanet de bir devlet kurumu. Lakin olayı yalnızca bir açılış yaparken dua etme olarak görürsek kusur ederiz. Diyanet bu seyahatlerden toplumsal bir yarar çıkartamıyor, zira o denli bir perspektifi yok. Ben Türk dünyası çalışıyorum. Diyanet’in bağımsız Türk cumhuriyetlerinde sahiden dişe dokunur bir hizmeti yok. Yaptığı şeyler kurumsal olarak cami yapma, maddi yardımlar. Fakat oralarda beslenen selefilik üzere akımlar ya da dini kümelerin engellenmesi ve manevi muhtaçlığın sağlıklı bir halde karşılanması istikametinde entelektüel bir tesiri de yok, bu türlü bir kapasitesi de yok. 

• Siyasal İslamcılık ve selefi fikrin yerleştirilmesi nasıl başladı?

Üç ana neden var. Biri SSCB’ye karşı NATO takviyeli bir İslamcı çizginin uyandırılması. Kasıtlı olarak birileri radikalleştirildi. İkincisi ise yanlış laiklik siyasetleri. Devlet halkın dini inancına çok derecede karıştığı için birileri kendilerine fırsat buldu ve mürit kazandı. Onların sözcüsü pozisyonuna yükseldi. Bir üçüncüsü ise değişime, akla ve bilime karşı çıkan mutaassıp din anlayışı ve bunu fırsat bilip fonlayan Suud rejimi başta olmak üzere kimi ülkeler.

(Prof. Dr. İbrahim Maraş)

• İnsanlar tarikatlara nasıl mürit oluyor?

Şimdi siz kente geldiniz. Ya köylülerinizin olduğu yere gidersiniz, ya da kendinize yakın hissettiğiniz ideolojik ve dini kümelere sığınırsınız. Dini kümeler ise, din alanındaki cehaleti ve samimiyeti istismar ediyorlar. Kendilerine gelenleri kaybetmemek ve “bağlı” kılmak için fantastik ve kurtuluşçu telaffuzlara başvuruyorlar ve gettolaşıyorlar. Bir gizem ve sır halesi oluşturuyorlar ve karşıdakilerin iradelerini kendilerine bağlıyorlar. Dini kümelerin ardında büyük güçler var. Türkiye şu anki düzeye durup dururken gelmedi. Bir el bunu yapıyor, birileri de bu eli tutuyor. Şunu kabul edelim maalesef Türkiye’de iktidarlarımız kendi kendilerine gelemiyorlar iktidara. Yurt dışını bir gezmek gerekiyor. Bu benim vatandaş olarak müşahedem. Bu merdiven altı kümelerin birçoğu aslında dış dayanaklı. 

• Cemaat ve tarikatların dinde yeri nedir?

İslam dininde cemaat tektir. Lakin bir adam çıkmış kelamları, fikirleri beğenilmiş. Birileri de ona hak vermiş. Yesevi, Mevlana çıkmış mesela. Burası doğal olan. Lakin ‘sadece bize bağlı olan kurtulacak’ derseniz ve toplumu ötekileştirirseniz, olmaz. İslam dünyasının zenginleşmesiyle beşerler şekilciliğe bürünmüşlerdi. Tepkisel olarak da ‘Böyle din anlayışı mı olur, her şeyiniz menfaat’ diyen birtakım kümeler içine kapandı. Yanlış olan bu çeşit kümelerin toplumdan ayrılıp manastır ya da getto hayatına bürünmesi. O küme toplumdan beslenip topluma bir şey katmıyorsa hatalıdır. Ben hocalık yapıyorum, geçiniyorum. Fakat biri kenara çekiliyor müritleri ona kazandırıyor. Topluma bir katkısı yok. Hiç kimse diğerinin sırtından geçinemez. Tarikatların en büyük problemi, ziyanı budur. Laik devletin yapması gerekenler şunlar: Tevhid-i Tedrisat teminatına aldığı din eğitimine bu kümelerin mahzur olmasına müsaade vermeyecek. Bunların halkı kene üzere sömürmesinin önüne geçecek. Devlet içinde bunlara yer açmayacak. Kelam sahibi etmeyecek. Bunlar vakıfsa vakıf dernekse dernek olacaklar. Şeffaflaşacaklar.

• Ama vakıf ismi altında da yanlış işler yaşanıyor. En son Hiranur Vakfı’nda 6 yaşındaki bir kızın evlendirilmesi ve sonra bunun üzerinin kapatılmasına şahit olduk…

Yanlış olan bunların denetlenmemesi. Demokratik yapılarda temel özgürlükleri kısıtlayamazsınız. Yoksa her vakıfta yanlışlık yapılabilir. Temel yanlış olan, bunların geçmişteki tarikatlar üzere kabul edilmeleri. Bugünkülerin hiçbiri artık bir tarikat özelliği bile taşımıyor. Dini eğilimli çıkar kümeleri bunlar. Kendilerini dinin en yanlışsız temsilcisi üzere görüyorlar. Hatta birçoğu, maalesef, aziz bir dini küme üzere görülüp denetlenmiyor bile. Biz burada örneğin İslam Felsefecileri Derneği, Dinler Tarihçileri Derneği üzere dernek kuruyoruz. Bize yapılan kontrollerin hiçbiri o cemaatlere, vakıflara yapılmıyor ki, her şeyleri yöntemsiz. Bunlar paraları yurt dışına nasıl aktarıyorlar. Yurt içinde bu paraları nereden elde ediyorlar. Artık kendi bankaları, televizyonları, yayınevleri bile var. Çok önemli zenginlikleri var, nasıl oluyor bu. Devlet buna pürüz olacak, yani bunların din simsarı olmalarına, dini monopollerine almalarına, İlahiyatları alenen kötülemelerine ve dini monopol oluşturmalarına müsaade vermeyecek. Bunlar devlet karşısında devlet olmaya çalışıyorlar. Çocuklarını devletin okullarına göndermiyorlar, lakin diplomayı dışarıdan almaya çalışıyorlar. İki yüzlü ve Fetö taktiği üzere devleti ele geçirme üzerine çalışıyorlar. Devlet, vatandaşını koruyacak önlemleri almak zorunda.

İMAM HATİPLER ÜZERİNDEN KAMPLAŞMA UYARISI

• İmam hatiplere yönlendirme var fakat talep de yok, neden?

Talep yok. Zira Türklerin tarihi bir deneyimi var. Daha hayat içinde yaşanan, yeni bir din anlayışı var. Buralarda dinin anlatımı güncellenmeden, makul bir zihniyetten uzak bir biçimde ağırlaştırılarak anlatılıyor. Çağımızın çocuklarının, gençlerinin dünyayı algılamalarına bakmaksızın savunmacı bir anlayış öğretiliyor. Ayrıyeten çocukları öbür okullar ile yarıştırmak için her taraftan baskılıyorlar. Çocuklara da fazladan yük yükleniyor. Birtakım dini yönlendirmeler yapılarak çocukları adeta dinden bezdiriyorlar. Öte yandan İmam hatiplere yönelik özel bir kayırmacılık, hatta maddi dayanak var. Meselâ tıpkı yerleşke içinde iki okuldan imam hatip olanına her türlü yardım yapılıyor. Başkasına yapılmıyor. Bu yardımlar da bazen devlet ismine bazen dini kümeler üzerinden yapılıyor. Bunu görenler bu okullardan soğuyor. Ayrıyeten, bunlar çocuklar ortasında da halk ortasında da kamplaşmaya yol açacak şeyler.

‘TÜRKİYE’YE SELEFİ GRUPLANDAN ÖZEL İLGİ VAR’

•  İmam hatiplerde ateizm, deizm artıyor deniyor, yanlışsız mu?

Artık herkes her bilgiye ulaşabiliyor. Şayet öğretmen merdiven altı bir dini kümenin niyetine sahip ise yahut makul bir din anlayışından uzaksa çocuğa şuur vermiyor. Din lisanı de büyük bir sorun. Çocuğun yaşadığı hayatla, okulda öğrendiği bilimsel derslerle dinde öğretilenler ortasında çatışma var. Çocuk evrimle ilgili her yerde bir şeyler okuyor siz evrim teorisini kitaplardan çıkartıyorsunuz. Çocuk yağmurun nasıl yağdığını, eserin nasıl topraktan çıktığını öğreniyor. Lakin siz o denli bir din anlayışı öğretiyorsunuz ki, özünde yanlışsız, her şeyi Allah yapıyor. Fakat Allah bizi de yaratmış, kozmosu de. Bizi de bu kainatta bir şeyler yapsın diye yaratmış. Bilimi, neden sonuç bağlantısını göz gerisi edip ‘Her şey Allah’tan’ derseniz, çocuk yahut genç buna elbette inanmaz. Bu anlayış öbür dinlerde bile arkaik kaldı, bizde aktifleştirilmeye çalışılıyor. Günümüzde Türkiye’ye selefi kümelerden özel bir ilgi var. Şayet biz bu gençlerimize sahip çıkamazsak çocukların iki yolları var. Ya deizm ve ateizme kayacaklar, dine karşı tarafsız kalacaklar, ya da IŞID, el-Kaide üzere radikal dini kümelere yahut bunların Türkiye versiyonlarına katılacaklar. 

(Prof. Dr. İbrahim Maraş ve İklim Öngel)

‘TARİKATLARIN TELAFFUZLARI RADİKALLEŞTİ’

• Tarikatlar radikal kümeler mı?

Artık Türkiye’deki dini küme ve tarikatların çabucak hepsi mezhepçi ve selefi bir çizgiye geldiler, telaffuzları radikalleşti. Lakin imgede sufi olduklarını söylüyorlar. Başlarına geleceği bilmiyorlar. Sorsanız birçok tarikat IŞİD’e, Vehhabiliğe manzarada karşı. Halbuki Türkiye’de şu an zati tarikatçı, mezhepçi bir selefilik var. Giderek de radikalleşiyorlar, bunun farkında değiller. Bilhassa de Suriye’den, Ortadoğu’dan gelen o denli tarikatlar var ki, yakında Türkiye’deki tarikatlarla arbedeye başlayacaklar. Otomatik olarak Afganistan’daki üzere bir dini zihniyet oluşacak. Türkiye’de, biraz evvel bahsettiğimiz, İlahiyatların İslami ilimlere çevrilmesi, Türkiye’den Arap ülkelerine öğrenci gönderilmesi, göçmenler, sığınmacılar vb. sebeplerle önümüzdeki yıllarda karşımıza Taliban tipli anlayışlar ortaya çıkacak. Meselâ bayanların eğitimi konusunda Taliban’ın münasebetlerinin benzerleri son vakitlerde ülkemizde çok sık zikredilir oldu: Karma eğitime karşı çıkılması, bayanların her fakültede okumamaları gerektiği, fakülte müfredatlarının şeriat dışı olması vb. Akılsız İlahiyat projesi dediğim tam da bu işte. Kimi İlahiyatlarda kız erkek sınıfları ayrıldı ve hatta kantinlerin bile ayrılması konuşuldu. Türkiye’de korunması gereken makul bir din anlayışı var. Bunun için de evvel İlahiyatları güçlendirmemiz gerek. Şu an basında ilahiyatçıların konuşabileceği bir ortam yok. Televizyonlarda dini tartışma programlarına yönelik bâtın bir yasak var. Lakin tarikatların her şeyi var ve harıl harıl propaganda yapılıyor. 

• 6 yaşındaki bir çocuk dini nikahla evlendirildi ve yıllarca istismara uğradı. Dini nikahın dinde yeri nedir?

Türkiye’de en büyük sorun; devletin şu anki sistemini kabul etmeyen bir zihniyetin olması. Devletin kendisine, idare formuna, hukukuna, laikliğine karşılar aslında ve ülkeyi İslam ülkesi değil darü’l-harp olarak kabul ediyorlar. Dini nikah işin mazereti. Öncelikle nikahın dini ve resmi diye ayrılamayacağını öğretmemiz gerek. Sorsanız birinci söylenen ‘Biz zati resmi nikah olmadan kıymıyoruz’ derler. Halbuki dini nikah diye bir şey mi var ki, resmiden sonra kıyacaksınız, demiyorlar. Nikah esasen bir kontrattır. Geçerli olan, devletin uygar hukuka nazaran yaptığı resmi nikahtır. Diyanet de kimi merdiven altı kümeler da bunu bir mazeret ve para kazanma aracı olarak gördüler. Biz yanlış yere odaklanıyoruz. Burada kangren olmuş bir bahis var. Türkiye’de din anlayışı toptan kangren olmuştur. Bu din anlayışının temelinde kız çocuklarının ve bayanın ikincil bir varlık pozisyonunda oluşu ve iradelerinin yok sayılmasıdır. Bir çocuğun buluğ çağına gelmeden evlenmesi uygar hukuka nazaran yasak ise, dini manada da hakikat bir yasaktır. Bunu halk biliyor aslında ancak bunu, dindar olduğunu söyleyen çevrelere anlatmak gerekiyor. Maalesef bu tabi görülüyor, sorun bu. Bir insan hür irade yaşına gelmedikçe evlendirilemez. Uygar hukukta var ancak biz bunu dinde tartışıyoruz. Çocuk yaşta evlilikten kelam ediyoruz. Bir de Kuran’a dayandırmaya çalışıyoruz. Kuran’ın ruhu bir bayanın dayak yemesini, kelam sahibi olmamasını, insan yerine konmamasını kabul etmez. Lakin dini kümeler bayanın ikincil bir varlık olduğunu söylüyor. O kız çocuğu 15 yaşında evlendirilseydi emin olun bu kadar mevzu olmayacaktı ancak yeniden yanlıştı. İşte sorun burada. 

‘PEYGAMBERİMİZİN HER DAVRANIŞI SÜNNET DEĞİL’

Diyorlar ki, Hz Muhammed, Hazreti Ayşe ile 9 yaşında evlendi. Öncelikle şu bilinsin peygamberimizin her davranışı sünnet değildir. Velev ki, 9 yaşında evlendi. Bu, o periyot olağan bile olsa ben bunu alıp bugüne getiremem. Her şeye Kur’an’dan ve Peygamberimizin hayatından kanıt getirmek zorunda değiliz. Bugünkü koşullarda gelişmişlik seviyesi var. Üstelik emin de değiliz, Peygamberimiz Hazreti Ayşe ile kaç yaşında evlendi. Peygamberimizin her yediği, içtiği, kılığı kıyafeti sünnet değil. Lakin birtakım kümeler Arap toplumunun giyindiği üzere giyinmeyi, davrandığı üzere davranmayı din kabul ediyorlar. Maalesef sorun çok büyük, bazen dini kümeleri da aşan ve gelenekten beri gelen bir dini zihniyet sıkıntımız var. Her şeyi dini metinlerde ve geçmişte aramak hastalıklı bir zihniyettir. İnsan aklı, iyiyi, kötüyü ve adaleti bulabilecek kapasitededir. Akıl, en faal vahiydir.

‘YENİLEŞMEYE GEREKSİNİM VAR’

• Dinin ıslahata muhtaçlığı var mı?

Dini fikrin ıslahata muhtaçlığı var. Güncellenme dediğimiz bu. Yenileşmeye katiyen muhtaçlık var.  Bunu yapabilecek bir irade yok. İlahiyat fakülteleri güçlenseydi tahminen tabiatıyla zati olacaktı, ancak medrese zihniyeti güçlendi/rildi ve bu, zorlaşmaya başladı. Lakin eninde sonunda olacak. Kilise bizden daha baskıcıydı. Ne zulümler yaşandı. Bilimin gelişmesi ve aydınlanma ile kilisenin bağnaz tavrı büsbütün reddedildi. Bizim dinimizin özünde asla akıl ve bilim aykırılığı yok. Kaygım şu. Buna karşın, bizde de kendisini kilise üzere gören, Demoklesin kılıcı üzere üzerimizde din kılıcını sallayan, hayatı reddeden bir zihniyet oluşmaya başladı. Şayet Türkiye’de bu zihniyetin baskısı artarsa Batı’dakine emsal, hatta çok daha makus zıtlıklar yaşanabilir. 

• Batı’da çok kanlı oldu…

Umarım bizde o denli olmaz. Mesela Taliban’ın neler yaptığını gereğince görmüyoruz. Orada da kanlı oluyor aslında. Taliban baskıyla bayanların ellerindeki tüm hakları aldı, halkın eski alışkanlıklarını yok ediyor. Kültürü, sanatı yok ediyorlar. Totaliter rejimler bu türlü davranır. Kültüre, sanata ve medeniyete toptan karşılar. Bedeviliği din diye kabul ettirmeye uğraşıyorlar. Tarihi bugünde diriltmeye çalışıyorlar.

• ‘İstese AKP siyasal İslam’ı aslında getirirdi. Türkiye için artık bu türlü bir tehlike yok’ diye bir görüş de var. Ne dersiniz?

Benim bahsettiğim tehlike, partileri aşan bir zihniyet tehlikesi. Siyasal İslam iktidarla birlikte devlet gerçeğini biraz da olsa anladı. Türkiye’de iki kutup var. Bir kutupta dini içerikli her şeye karşı çıkan dine karşı küme, öteki kutupta ise zinhar caiz değildir diye her şeye karşı çıkan, devlet ve tertip tanımayan bir küme. Her ikisinin de Türkiye’ye ziyan verdiğini düşünüyorum. Arbede, bunlar ortasında olacak ortada bizim üzere beşerler ezilecek. Batı’da kilisenin baskısını kabul etmeyen dindar aydınlar vardı. Onları deist diye suçlandı fakat hiçbiri deist değildi. Onların başlattığı hareket din düşmanlığına dönüştü. Batı’da şu an önemli din aksiliği da vardır. Ben Batı’da yaşananların bizde yaşanmayacağını düşünüyordum ancak maalesef gelişmeler Batı deneyiminin birebirini yaşayacağımızı gösteriyor. Görünen o ki, zihniyet olarak güzelce tabana vuracağız ve sonra düştüğümüz yerden kalkıp yine Müslüman olacağız.

(Prof. Dr. İbrahim Maraş)

•  Başörtüsüyle ilgili bir anayasa değişikliği teklifi gündemde, nasıl karşılıyorsunuz?

Türkiye’nin barışa gereksinimi var. Herkes yanlış yapabilir fakat yanlışlar üzerinden hem yeni yanlışlara gidilmez. Türkiye’de giysi, hayat ve inanç tercihleri üzerinden kimse ıstırap çekmemelidir. Daha çok özgürlük bizi yararlı kılar. Ayrıyeten başörtüsünün kimi dini gruplarca siyaseten kullanılmasının önüne geçilebilir. 

• Nas ile iktisat yönetilir mi?

Bizim bugün faiz problemini iktisat uzmanlarıyla çözmemiz lazım. Nassın bize öğrettiği temel unsur adalettir. Unsurun kendisi değişmez lakin nasıl olacağı zamansal, mekânsal ve örfidir. Buna beşerler karar verir. Nasla iktisat yönetilemeyeceği üzere hayatın hiçbir alanındaki sorun nasla çözülmez. Her şeyi çözebilecek olan şey akıldır.

•  Atatürk Diyanet’i neden kurdu?

Toplumun temel dini ve manevi gereksinimleri için kurdu. Bir devlet kuruyorsunuz. Türk devlet geleneğinde evvelce Şeyhülislamlık vardı. Atatürk bunu lağvetti. Yerine devletimiz nasıl demokratik bir yapıya kavuşmuşsa, Diyanet de buna nazaran kuruldu. Atatürk bunu kurarken Osmanlı’daki tarikat, cemaat zihniyetinin merdiven altı kümelerin katı selefi, devleti de toplumu da geri bırakan anlayışından kurtulmak istiyordu. Onların tesirinden sıyrılmak istiyordu. Diyanet’i kurarken bu yapının merdivenaltı kümeleri alt edeceğini düşünüyordu, hem de kısa müddette bir şeyler yapabileceğini umuyordu, lakin Türkiye’nin kültürel yapısı buna müsait değildi. Tekke ve zaviyeler kapatıldı lakin bu yapılar yeraltına indi ve bir mühlet sonra Diyanet’e de, devlete de nüfuz etti. 1947 CHP Kurultayı, o devirde yüksek dini eğitime olan gereksinimi ve bir din siyasetinin olmamasının acısının net tartışıldığı kıymetli bir toplantıdır.

ATATÜRK DEMEYEN DİYANET’E YENİ YIL HUTBESİ TEPKİSİ

• Diyanet’in yılbaşı kutlamaları hakkındaki son hutbesini nasıl değerlendiriyorsunuz? 

Noel ve yılbaşı kutlamaları tıpkı şeyler değil. Tıpkı gün de kutlanmıyor. Yeni bir yıla girerken tarih uzunluğu toplumların çeşitli kutlamaları olmuştur. Diyanet, hiçbir ulusal bayramda hutbelerde ulusal kıymetlerden, kurucu önder Mustafa Kemal Atatürk’ten tek söz etmeyip tarih şuurundan de kelam etmezken, yılbaşı hutbesinde “değerler” ve tarihini bilmeyenler diye tabirler kullanması pek gerçekçi değildir. Ayrıyeten hutbede zikredilen hadis, bağlama uygun değildir. Diyanet, her ulusal ve dini bayramda halkı kucaklayacak çalışmalar yaparsa o vakit endişelendiği şeylere karşı bir tahlil üretebilir.

PROF. DR İBRAHİM MARAŞ KİMDİR?

1967’de Kırşehir’in Kaman ilçesinde doğdu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. Çalışmalarını Türk Niyet Tarihi üzerine ağırlaştırdı. Hala Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İdeoloji Ve Din Bilimleri Kısmı, İslam İdeolojisi Anabilim Kolu’nda öğretim üyesidir.

Fotoğraflar: Necati Savaş