İzmir’de gezerken bazen bir asker, bazen bir madenci heykeli görebilirsiniz. Dün orada olmayan o heykel aslında bir insan olduğunu fark ederiz. Gözünü dahi kırmadan saatlerce orada nasıl durduğunu merak ederiz.
Gezi Parkı olaylarında 24,5 saat ‘Duran Efe’ ile dünya rekoru kıran, toplumun sesi olmak için her şeyi göze alarak çabaya giren sanatkarlardan Sokak Sanatları Atölyesi Genel Sanat Direktörü Erdal Çoban ile sokak sanatlarını, canlı heykel performanslarının perde gerisini ve İzmir sokak ve performans sanatlarının başşehri olmasını konuştuk.
(Yusuf Körükmez – Erdal Çoban)
Sokak Sanatları Atölyesi’nin kıssasını anlatır mısınız?
Sokak Sanatları Atölyesi’ni 2008 yılında temel emeli kapalı alanlardan sanatı halkın nabzının attığı sokaklara indirebilmekti. Herkese, her gelir seviyesinden bireye bir formda sanat yoluyla ulaşabilmek. Hoş kavramından fazla estetik kavramını öğretip aslında sahnelere, salonlara kültürel faaliyetlerin içine seyirci yetiştirebilmek. Sokak insanlarıyla oyunlar oynayabilmek, onlarla proje üretebilmek. Toplumsal sorumluluklarla ilgili yapılabilecek etkinliklerde sanatsal olarak takviyede bulunmak. Atölyenin mantığında daima halkın ortasında halk içinde daima halkla bir şeyler üretme başı var. Biz paranın sanatı alıp satması mantığına takıntılıyız. Atölyeyi kurmamızın nedeni aslında sanat dediğimizde insanalar ‘Şu kadar para’ diyor, biz ‘paranın geçmediği herkesin imece tarzıyla elini taşı altına koyduğu alternatif bir yer ve alan yaratalım istedik. Bu yerin aktiflik alanı olarak da sokak olsun, gemiler, metrolara otobüsler olsun dedik. Bu türlü başladık hayaletlerimize.
‘PROVOKATÖR TAVŞAN’IN HİKAYESİ
Şu an İzmir, Türkiye’deki en özgür, sokak ve performansın başşehri durumunda. İstanbul’dan Ankara’dan daha özgürüz. Trende, metroda, otobüste müzik yapılabiliyorsa, kırmızı ışıklarda performans şovlar yapılabiliyorsa bunun temelinde Sokak Sanatları Atölyesi’nin çok eforu var. Biz çok efor gösterdik. Şu an tekrar bir sorun olduğunda en önden giden biziz. Zira biz vurucu gücüz. Bizimle uğraşamıyorlar. Yani şöyle, canlı heykel, kanguru ya da tahta bacak hazırladın aldın eline 5 tane pankart çıktın. Bunu engelleyecek bir kolluk yok. Zira o müdahale fotoğrafı çok berbat bir fotoğraf. Kaz Dağları’ndaki altın madenine karşı harekette 50 bin kişi yürüyor, biz en öndeyiz. Tavşan kıyafeti giymiştim. ‘Provokatör Tavşan’ diye birkaç yandaş kanal maksat gösterdi. Biz de o devir bütün işlerimizi ‘Provokatör Tavşan’ olarak yaptık. Reklamın yeterlisi, berbatı olmaz…
“SPONSORUMUZ HALK”
Ürettiğimiz projeler vakit içinde daha kaliteli daha dünya genelinde ses getiren projelere dönüşünce İzmir bir merkez olmaya başladı. İzmir’in merkez olması da Türkiye genelinde dikkat çekti. İzmir sokak ve performans sanatlarının başşehri oldu. İspanya’da Barselona neyse, Almanya’da Berlin neyse İzmir de o. Biz şu an ürettiğimiz sanatı İstanbul’a Ankara’ya, yurt dışına satıyoruz. Satmaktan katımız oradan kazandığımız parayla çabucak yeni bir proje yaratıyoruz. Burada fiyatsız eğitim veriyoruz. Hiçbir projemizi fiyatlı yapmadık, hiç kimseden para istemedik. Yalnızca küçük kutular açıyoruz halk dilerse içine para atıyor. Yurt dışında dört ülkeye gittik, bu bağlamda bizi destekleyen kurumlar, belediyeler oldu ancak ‘evet biz de şunu sokak sanatları atölyesiyle yaptık’ diyen kimseye de müsaade vermedik. Bizim sponsorumuz halk…
Yurt dışında da şenliklere katıldınız. Yansılar nasıldı? Sanata ve sanatkara bakış açısı olarak bizim ülkemizle ortasındaki fark nedir sizce?
Hayallerimizi tutup yurt dışındaki şenliklerde ülkemizi temsil edecek boyutlara götürmesini beklemiyorduk. Birinci yurt dışı tecrübemizi 2010 yılından Barselona’da La Rambla’da “Cumhuriyet ve İhtilaller Canlı Heykel” standını gerçekleştirdik ve cumhuriyeti anlattık. La Rambla canlı heykellerin başşehridir. Barselona’daki o caddede yüzlerce canlı heykel 40 yıldır performans sergiliyor. Biz onlara kendi lisanlarıyla, kendi sanatlarıyla kendi öykümüzü anlattık. Lakin onların performans sergileyen bireyler maddi manada meşakkat yaşayanlar. Kendilerince daha eğlenceli daha alt kıssası olmayan performanslar sergiliyorlardı. Biz, “Cumhuriyet ve İhtilaller Canlı Heykel” standıyla gittiğimizde örneği yoktu. Kişisel olarak canlı heykel yapan vardı lakin 15-20 şahıstan oluşan canlı heykel performans olarak bir mevzuyu irdeleyip bununla insanlara bir şeyler anlatan yoktu. La Rambla’da cadde tıkandı, polis geldi, müsaade dokümanları falan sordular. Zira biz performansımıza 4 saat devam etmiştik. Orada performansa çıkanlar 10 dakika duruyor, 5 dakika mola veriyor bir para toplama haline dönmüş. Lakin kaliteli bir performans gördüklerinde beşerler toplanıyor. Önümüzde de İspanyolca Cumhuriyet ve Atatürk Devrimleriyle ilgili öyküleri içeren pankartlar koyduk ve performans sunduk. Çok şaşırdılar. Daha sonra iki sene üst üste Atina’daki Sokak Sanatları Festivali’ne çağırdılar. Orada da ülkemizi temsil ettik. Çok hoş geri dönüşler aldık. Türk olduğumuza inanmadılar, ‘Nereden öğrendiniz’ diye sordular zira Türkiye’de öğretecek kimse yoktu. Bize fikren ve teknik manada takviye oldular. Çok yakın arkadaşlıklar edindik.
“İZMİR’İ BİLDİĞİNİZ SANAT SOKAĞINA ÇEVİRİRİM”
Yurt dışında performans sergilerken kazandıklarımızı kıyaslayınca biz burada ne kadar gönülden iş yaptığımızı anladık. Kiramızı, elektrik suyumuzu sıkıntı ödüyoruz. Orada devlet, belediyeler çok daha fazla takviye oluyor. Bizde yapmasak kimse bize ‘Niye yapmıyorsunuz’ demez yani. Bizdeki sanatçı kavramı ölmeden bedeli bilinen bir şey değil. Belediyelerden bize ayrılan bütçe 5 katına çıkartılsın ben takımımla birlikte tüm İzmir’i bildiğiniz sanat sokağına çeviririm. 50 kişilik grubumuz var ve çağırdığımızda gelebilecek en az 300 kişi var. Bir konserin bütçesini versinler bir ayda tüm İzmir’in çehresini değiştiririz. Kentin en fakir mahallesinden en zenginine kadar her yerde farklı performanslar sergileriz. Hazırız, donanımlıyız. Türkiye’de yapılmayan Canlı Heykel Şenliği projemiz var. Kentin sokaklarında üç gün boyunca 100 kişilik yanı 300 kişilik bir performans planlıyoruz. Bununla ilgili görüşmelerimiz sürüyor. Ayrıyeten Türkiye’de olmadığını bildiğimiz bir proje üzerine maddi dayanak arıyoruz. Elimizde Türkiye’de örneği olmayan projeler var, her şey hazır…
“DÜNYA REKORUNU 35 SAATE ÇIKARACAĞIM”
“Evrensel bir şey üretince tüm dünya sizi biliyor. Dünya Canlı Heykel Festivali’ne davet geldi. Seyahat Olayları’nda 24,5 saat ‘Duran Efe’ diye yaptım ve dünya rekorunu denemiştim. Lakin onun Guinness’ten gözlemciler ve hakemler tarafından denetlenmesi gerekiyor. Kayıtları geçmedi. Daha sonra bu dünya rekoruyla ilgili Hollanda ve Belçika’dan davet aldım. Pandemi devri olmasaydı rekoru 35 saate çıkaracaktım. Çok güç bir performans. Zira yemek, su tuvalet üzere temel gereksinimler dahi yok. Önümüzdeki süreçte bu projeyi gerçekleştireceğim. Yurt dışından görüşmelerimiz devam ediyor, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nden de bu hususta dayanak bekliyoruz.”
Belediye demişken lokal idareler ile aranız nasıl? Dayanak veriyorlar mı?
İlk başta belediyeler ve kültür sanat daire liderleri için yabancıydı bu durum. Yani ‘Ne yapıyor bu çocuklar, hedefleri ne?’ Bizde sokak tiyatrosu dediğinde 60’lı ve 80’li yıllardaki politik tiyatroyla çok özlemişti. Lakin biz politik olan fakat yalnızca slogan atan tiyatro stilini benimsemedik. Biz nokta atışı projeler üretmeye çalıştık. Alt kıssası olsun ancak ‘kör gözüne kurşun’ olmasın dedik. Yeri geldiğinde sağ görüşlünün de sol görüşlünün de içinde birleşebileceği içinde bir feyz alabileceği bir alt öykü oluşturmaya çalıştık. İçimizde siyasi görüş olarak hiçbir vakit ‘Sen şusun, sen busun, sen bize katılamazsın’ değil, içimizde her türlü görüşten insan var. Esasen ortamızda öğretmeni, polisi, hekimi, jandarması, öğrencisi her alandan arkadaşımız var. Grup kozmopolit bir grup. Din ve siyaseti pek işimize dahil etmiyoruz, zira bizim buradaki hedefimiz onun üzerinde bir şey üretebilmek. Belediyeler birinci bunları anlamadıkları için bir dirençte bulundular. Zira bizi nereye entegre edeceklerini bilmiyorlardı. Devletin de kendi içinde beli maddeleri var ve bunların dışına çıkılamıyor. Lakin halk istiyorsa bir şeylerin değişmesi lazım ve halk istiyor. Bu sürecin içinde sokak sanatlarıyla ilgili yönetmelikler çıktı.
Canlı heykel performanslarınızda saatlerce hareketsiz durmak için ne üzere özel çalışmalar yapıyorsunuz? Vücut terbiyesini, insanı gereksinimlerinizi nasıl bir konsantrasyon ile sağlıyorsunuz?
Bunların eğitimlerini yapıyoruz ve uzun yıllar süren eğitimler. Örneğim birinci başlangıç eğitimi 6 ay. Haftada iki gün burada fiyatsız eğitimler oluyor. Ancak branşlaştığında bunların eğitimi en az üç yıl sürüyor. Burası akademi üzere birazda. Yurt içinden ve yurt dışından eğitmenler geliyor. Konsantrasyon üzerine, oyunculuk üzerine ve sokakta doğabilecek rastgele bir aksaklık üzerine neler yapılabileceğine dair eğitimler yapıyoruz. Performans öncesi de bunu yapıyoruz. Oraya çıkacak olan sanatkarın aslında bir iradesi var. Orada binlerce şahsa bir şey anlatacak ve güçlü olması lazım. Aslında olağan hayatlarında da kullanabilecekleri özellikler kazanıyorlar. Daha güçlü, daha uygun kendini tabir edebilme, ne istediğini güzel bilen bireyler yetiştirmeye çalışıyoruz. Burada yalnızca sanat eğitimi vermiyoruz. Şahsî gelişimle alakalı takımımızda bu bahiste uzman hocalarımız var. Yasmin Hanım var hem projelerimizde yer alıyor hem de ekibimizdekilere dayanak oluyor. Bildiğiniz psikoloğumuz var. Her biriyle başka farklı görüşüyor. Kendi hayatlarıyla ilgili problemleri çözmeye çalışıyor. Ben esasen ruhsal danışmanlık mezunuyum. Yanı psikoloji ile oyunculuk eğitimini bir ortada veriyoruz. Canlı heykelin hazırlığı bir saat, performans dört saat, paklığı bir saat. Toplam altı saat sürüyor. Onun hazırlığının bir gece öncesi var; zihnen hazırlanmalı, güzel yemek yemeli, uykusunu âlâ almalı, rastgele bir gerilime girmemeli. Yanı profesyonel sportmen üzere hazırlanıyoruz. Misal ben uzun soluklu bir performans yapacaksam dünya rekoru üzere 3 ay öncesinde kendimi kapatıp bununla ilgili hem bedenimi hem vücudumu hem zihnimi bu işe odaklamam gerekiyor. Alt kıssaları çok uzun. Oyunculuk eğitimleri, performatif eğitimler, beyinle ilgili çalışmalar… Bu yıllara yayılmış bir eğitim. Ferdi olarak tanınmak istemiyoruz. Tanınırsam sokakta oynayamam.
Doğa katliamlarına ve toplumsal olaylara kayıtsız kalmıyorsunuz. Bazen susmak konuşmaktan nasıl daha fazla şey anlatır? Vücut, toplumsal olayları aktarmakta lisandan daha mı tesirli sizce?
Tabii ki. Ancak bunun için çok yanlışsız zeki ve gerçek teknikleri bulmanız lazım. Toplumsal olaylar bizim ana üretim alanlarımız. Reaksiyonu olan bireylerin yansısını aslında onların gördüklerinde kolay biçimde algılayacaklarını zekice onlara sunmayı tercih ediyoruz. Bu yüzden çok tehlikeliyiz. Bir tabiat katliamını 80 bin halde anlatabilirsin fakat en hakikat bir formda anlatırsan gören kişini başında bir meşale yakarsın. Biz insan haklarıyla ilgili, tabiatla ilgili, hayvan haklarıyla ilgili, sıhhatle ilgili, mültecilerle ilgili çok fazla toplumsal sorumluluk projesi gerçekleştirdik. Bu aslında bizim hakikaten üretmek istediğimiz bir alan. Zira çok şeyi çok konuşarak anlatmak zorunda değilsin. Çok şeyi çok yanlışsız bir formda anlatabilirsin. Masa başında çok vakit harcıyoruz. Biz insanın birinci düşündüğü şeyi değil en son düşünebileceği şeyi ortaya koymaya çalışıyoruz. Yaratıcılık burada öne çıkıyor. Bize bir destek noktası verin 5 bireyle bir mevzuyu çok güzel irdeleyebiliriz, rahatsız edebiliriz, izleyiciyi acıde ederiz, yöneticileri de çok rahatsız ederek sonucunu bir yere bağlarız. Fotografik bir öykü anlatıyoruz ve insanların fikirlerini değiştirebiliriz.
Türkiye’de sanatçı olmak demek bir manada da ‘etliye sütlüye katılmamak’ manasına geliyor. Bu ezberi bozan ve fikirlerini açıkça söyleyenler ise bir bölümün yayılan reaksiyon dalgasının kurbanı oluyor. Siz reaksiyonunuzu sessizce veriyorsunuz. Bu durum tüm kuşatılmışlığa bir manifesto mu?
Biz her gelen idarenin muhalifiyiz. Hangi görüşten olursa olsun, biz sanatçı olarak insanların söylemediği, söyleyemediği aslında içinden geçirdiği her şeyi her gelen yöneticiye bireye sisteme söylemek zorundayız. Bugün iktidarda olanlar yarın muhalefete geçtiğinde biz iktidarlarda olanlara da birebir şeyi söylemek zorundayız. Zira biz sanatçıyız. Sanatçı dediğiniz, halkın içinde güneşi anlında birinci hisseden insanlardır. Biz her şeyi biliyoruz, görüyoruz. Kılcal damarlımız sokaklar. Biz kent için çok önemli bir hafızayız. Atölyemiz bu kentin 15 yıllık hafızası. Var aksiyonları, var olan aktiflikleri, var olan rastgele bir sorunu hem Alsancak ile ilgili hem de kentin büsbütün ilgili kültür ve sanatsal olarak hafıza olarak elimizde tutuyoruz biz. Dokümanlı, gün, gün… Muhalifiz lakin muhalifliğimiz siyasi değil. Biz makus gördüğümüz, üzerinde konuşmak istediğimiz ne varsa onunla ilgili üretiyoruz. Siyasetin üstünde bir sanat arzuluyoruz. Biz halkın külfeti olduğu yerde üretmeye devam edeceğiz. Biz yalnızca özgür olarak üretebileceğimiz alanlardaki yaratımlarımız için kaynak arıyoruz.
